Η Νευτώνια μηχανική δίνει μια πλήρως Ντετερμινιστική εικόνα του κόσμου: αν ξέρουμε την κατάσταση του σύμπαντος σε κάποια (αυθαίρετα επιλεγμένη) αρχική χρονική στιγμή, θα πρέπει να μπορούμε να καθορίσουμε την κατάστασή του σε οποιαδήποτε άλλη χρονική στιγμή. Ο Laplace (ή Pierre Simon, Marquis de Laplace, αν προτιμάτε) έχει δώσει μια κομψή και φημισμένη διατύπωση του Ντετερμινισμού. Ιδού:
''Αν υπήρχε μια νόηση που να γνώριζε σε κάθε χρονική στιγμή όλες τις δυνάμεις που δίνουν κίνηση στην Φύση και τις σχετικές θέσεις όλων των πραγμάτων που υπάρχουν σ’ αυτή, κι αν αυτή η νόηση ήταν τέτοια ώστε να κατορθώσει να αναλύσει τα δεδομένα, θα μπορούσε να συνοψίσει σε ένα μοναδικό τύπο την κίνηση των μεγαλύτερων σωμάτων του Σύμπαντος μαζί μ’ αυτή των ελαφρότερων ατόμων. Για μια τέτοια νόηση, τίποτα δε θα ήταν αβέβαιο. Και το μέλλον, όπως επίσης και το παρελθόν, θα γινόταν παρόν μπροστά στα μάτια της. Ο ανθρώπινος νους, με την τελειότητα που κατόρθωσε να δώσει στην αστρονομία, παράγει ανεπαίσθητη εικόνα αυτής της νόησης.''Αυτό το απόσπασμα του Laplace έχει ένα σχεδόν θεολογικό χαρακτήρα και ασφαλώς υπαινίσσεται διάφορα ερωτήματα. Είναι ο Ντετερμινισμός συμβιβαστός με την ανθρώπινη ελεύθερη βούληση; Είναι συμβιβαστός με την τύχη; Ας εξετάσουμε πρώτα την τύχη και στην συνέχεια θα ρίξουμε μια σύντομη ματιά στο περίπλοκο πρόβλημα της ελεύθερης βούλησης.
Εκ πρώτης όψεως ο Ντετερμινισμός του Laplace δεν αφήνει κανένα περιθώριο στην τύχη. Αν ρίξω ένα νόμισμα, στέλνοντάς το ψηλά στον αέρα, οι νόμοι της κλασικής μηχανικής καθορίζουν με βεβαιότητα με ποιά πλευρά θα πέσει, δείχνοντας κορόνα ή γράμματα. Απ' την άλλη, εφόσον η τύχη και οι πιθανότητες παίζουν στην πράξη ένα σημαντικό ρόλο στην αντίληψή μας για τη φύση θα μπορούσαμε να μπούμε στον πειρασμό να απορρίψουμε τον Ντετερμινισμό. Ωστόσο, στην πραγματικότητα, όπως θα ήθελα να δείξω, το δίλημμα μεταξύ τύχης και Ντετερμινισμού είναι κατά ένα μέγα μέρος παραπλανητικό. Επιτρέψτε μου να προσπαθήσω να αποδείξω στο σημείο αυτό, με συντομία, πως μπορούμε να το υπερπηδήσουμε, αφήνοντας μια λεπτομερειακή μελέτη για τα επόμενα κεφάλαια.
Το πρώτο που πρέπει να προσέξουμε είναι ότι δεν υπάρχει λογική ασυμβατότητα μεταξύ της τύχης και του Ντετερμινισμού. Πραγματικά η κατάσταση ενός συστήματος στην αρχική χρονική στιγμή, αντί να είναι επακριβώς σταθερή, μπορεί να είναι τυχαία. Για να χρησιμοποιήσουμε πιο τεχνική γλώσσα, η αρχική κατάσταση του συστήματός μας μπορεί να έχει συγκεκριμένη κατανομή πιθανοτήτων. Αν έχουν έτσι τα πράγματα, το σύστημα θα είναι τυχαίο και σε οποιαδήποτε άλλη χρονική στιγμή -η τυχαιότητα του θα περιγράφεται από μια νέα κατανομή πιθανοτήτων και η τελευταία μπορεί να συναχθεί Ντετερμινιστικά χρησιμοποιώντας τους νόμους της μηχανικής. Στην πράξη, η κατάσταση ενός συστήματος κατά την αρχική χρονική στιγμή δεν είναι ποτέ γνωστή με απόλυτη ακρίβεια : θα πρέπει να αποδεχόμαστε ένα μικρό ποσοστό τυχαιότητας σ’ αυτή την αρχική κατάσταση. Θα δούμε ότι ένα ελάχιστο ποσό αρχικής τυχαιότητας μπορεί να παράγει αρκετή τυχαιότητα (ή αρκετή απροσδιοριστία) σε μια κατοπινή αρχική χρονική στιγμή. Βλέπουμε λοιπόν ότι στην πράξη, ο Ντετερμινισμός δεν αποκλείει την τύχη. Το μόνο που μπορούμε να πούμε είναι ότι η κλασική μηχανική παρουσιάζεται -αν έτσι επιθυμούμε- χωρίς να αναφέρουμε καθόλου την τύχη ή την τυχαιότητα. Αργότερα θα δούμε ότι αυτό δεν ισχύει στην περίπτωση της κβαντομηχανικής. Δύο εξιδανικεύσεις της φυσικής πραγματικότητας μπορούν λοιπόν να είναι εννοιολογικά τελείως διαφορετικές, ακόμη κι αν οι προβλέψεις τους είναι πρακτικά ταυτόσημες για μια μεγάλη κατηγορία φαινομένων.
Οι σχέσεις μεταξύ της τύχης και του Ντετερμινισμού αποτέλεσαν το αντικείμενο πολλών συζητήσεων - πρόσφατο παράδειγμα ήταν η παθιασμένη διένεξη μεταξύ των Rene Thom και Ilya Prigogine. Οι φιλοσοφικές απόψεις αυτών των κυρίων έρχονται πραγματικά σε σφοδρή σύγκρουση. Αλλά έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε πως όταν φτάσουμε στα ειδικά χαρακτηριστικά των παρατηρήσιμων φαινομένων, δεν υπάρχει διαφωνία μεταξύ σοβαρών επιστημόνων. (Το αντίθετο θα είχε ίσως περισσότερο ενδιαφέρον). Ας αναφέρουμε τον ισχυρισμό του Thom ότι εφόσον η δουλειά της επιστήμης είναι να διατυπώνει νόμους, μια επιστημονική μελέτη της χρονικής εξέλιξης του Σύμπαντος θα παράγει απαραίτητα μια Ντετερμινιστική τυποποίηση. Αυτός ο Ντετερμινισμός ωστόσο, δε χρειάζεται να είναι του Laplace. Θα μπορούσαμε κάλλιστα να επιτύχουμε Ντετερμινιστικούς νόμους που να κυβερνούν κάποιες κατανομές πιθανοτήτων΄ δεν αποφεύγονται εύκολα η τύχη και τυχαιότητα! Αλλά η αναφορά του Thom είναι σημαντική όσον αφορά το δίλημμα μεταξύ τύχης και Ντετερμινισμού και το σχετικό πρόβλημα της ελεύθερης βούλησης. Αυτό που μας λέει ουσιαστικά Thom είναι ότι ένα τέτοιο πρόβλημα δεν επιλύεται με την επιλογή της μιας ή της άλλης μηχανικής, διότι η μηχανική είναι εκ φύσεως Ντετερμινιστική.
Το πρόβλημα της ελεύθερης βούλησης είναι ένα ακανθώδες ζήτημα, αλλά δεν μπορούμε να το προσπεράσουμε χωρίς καμία συζήτηση. Επιτρέψτε μου να παρουσιάσω εδώ με συντομία την άποψη που υποστηρίχτηκε στο θέμα αυτό από τον Erwin Schodinger έναν από τους θεμελιωτές της κβαντομηχανικής. Ο ρόλος της τύχης στην καβαντομηχανική έχει εγείρει την ελπίδα -όπως αναφέρει ο Shrodinger- ότι αυτή η μηχανική θα συμφωνεί με τις ιδέες μας για την ελεύθερη βούληση καλύτερα απ’ ότι ο Ντετερμινισμός του Laplace. Αλλά μια τέτοια ελπίδα, λέει, είναι μια ψευδαίσθηση. Ο Schrodinger παρατηρεί αρχικά ότι δεν υπάρχει ουσιαστικό πρόβλημα που να προκύπτει από την ελεύθερη βούληση των άλλων ανθρώπων : μπορούμε να δεχτούμε μια ολοκληρωτικά ντετερμινιστική εξήγηση όλων των δικών τους αποφάσεων. Αυτό που προκαλεί τις δυσκολίες είναι η φαινομενική αντίφαση μεταξύ του Ντετερμινισμού και της δικής μας ελεύθερης βούλησης, που ενδοσκοπικά χαρακτηρίζεται από το γεγονός ότι υπάρχουν αρκετές πιθανότητες κι εμείς αναλαμβάνουμε τη δική μας ευθύνη επιλέγοντας μια απ' αυτές. Η εισαγωγή της τύχης μέσα στους νόμους της φυσικής, δε μας βοηθά με κανένα τρόπο να ξεδιαλύνουμε αυτή την αντίφαση. Άραγε, θα μπορούσαμε να πούμε ότι αναλαμβάνουμε την ευθύνη μας κάνοντας μια τυχαία εκλογή; Η δική μας ελευθερία επιλογής, στην πραγματικότητα, είναι συχνά παραπλανητική. Ας υποθέσουμε, λέει ο Schrodinger, ότι παραβρισκόμαστε σε ένα επίσημο δείπνο, με σημαίνοντες και βαρετούς ανθρώπους. Σας επιτρέπεται να φανταστείτε, λέει, ότι πηδάτε πάνω στο τραπέζι και αρχίζετε να χορεύετε, σπάζοντας τα ποτήρια και τα πιάτα -αλλά δεν θα το κάνετε και δε μπορείτε να πείτε ότι ασκείτε την ελεύθερη βούλησή σας. Σ' άλλες περιπτώσεις, γίνεται πραγματικά μια εκλογή, υπεύθυνη, επώδυνη ίσως. Μια τέτοια εκλογή σίγουρα δεν θα είχε τα χαρακτηριστικά της τυχαίας επιλογής. Σαν συμπέρασμα, η τύχη δεν μας βοηθά να καταλάβουμε την ελεύθερη βούληση και ο Schrodinger δε βλέπει καμία αντίφαση ανάμεσα στην ελεύθερη βούληση και απ’ τη μια και τον Ντετερμινισμό, την κλασική μηχανική, ή την κβαντομηχανική απ’ την άλλη.
Το πρόβλημα της ελεύθερης βούλησης είναι ένα ακανθώδες ζήτημα, αλλά δεν μπορούμε να το προσπεράσουμε χωρίς καμία συζήτηση. Επιτρέψτε μου να παρουσιάσω εδώ με συντομία την άποψη που υποστηρίχτηκε στο θέμα αυτό από τον Erwin Schodinger έναν από τους θεμελιωτές της κβαντομηχανικής. Ο ρόλος της τύχης στην καβαντομηχανική έχει εγείρει την ελπίδα -όπως αναφέρει ο Shrodinger- ότι αυτή η μηχανική θα συμφωνεί με τις ιδέες μας για την ελεύθερη βούληση καλύτερα απ’ ότι ο Ντετερμινισμός του Laplace. Αλλά μια τέτοια ελπίδα, λέει, είναι μια ψευδαίσθηση. Ο Schrodinger παρατηρεί αρχικά ότι δεν υπάρχει ουσιαστικό πρόβλημα που να προκύπτει από την ελεύθερη βούληση των άλλων ανθρώπων : μπορούμε να δεχτούμε μια ολοκληρωτικά ντετερμινιστική εξήγηση όλων των δικών τους αποφάσεων. Αυτό που προκαλεί τις δυσκολίες είναι η φαινομενική αντίφαση μεταξύ του Ντετερμινισμού και της δικής μας ελεύθερης βούλησης, που ενδοσκοπικά χαρακτηρίζεται από το γεγονός ότι υπάρχουν αρκετές πιθανότητες κι εμείς αναλαμβάνουμε τη δική μας ευθύνη επιλέγοντας μια απ' αυτές. Η εισαγωγή της τύχης μέσα στους νόμους της φυσικής, δε μας βοηθά με κανένα τρόπο να ξεδιαλύνουμε αυτή την αντίφαση. Άραγε, θα μπορούσαμε να πούμε ότι αναλαμβάνουμε την ευθύνη μας κάνοντας μια τυχαία εκλογή; Η δική μας ελευθερία επιλογής, στην πραγματικότητα, είναι συχνά παραπλανητική. Ας υποθέσουμε, λέει ο Schrodinger, ότι παραβρισκόμαστε σε ένα επίσημο δείπνο, με σημαίνοντες και βαρετούς ανθρώπους. Σας επιτρέπεται να φανταστείτε, λέει, ότι πηδάτε πάνω στο τραπέζι και αρχίζετε να χορεύετε, σπάζοντας τα ποτήρια και τα πιάτα -αλλά δεν θα το κάνετε και δε μπορείτε να πείτε ότι ασκείτε την ελεύθερη βούλησή σας. Σ' άλλες περιπτώσεις, γίνεται πραγματικά μια εκλογή, υπεύθυνη, επώδυνη ίσως. Μια τέτοια εκλογή σίγουρα δεν θα είχε τα χαρακτηριστικά της τυχαίας επιλογής. Σαν συμπέρασμα, η τύχη δεν μας βοηθά να καταλάβουμε την ελεύθερη βούληση και ο Schrodinger δε βλέπει καμία αντίφαση ανάμεσα στην ελεύθερη βούληση και απ’ τη μια και τον Ντετερμινισμό, την κλασική μηχανική, ή την κβαντομηχανική απ’ την άλλη.
Σχετικά με την ελεύθερη βούληση είναι το πιο παλιό θεολογικό πρόβλημα του πεπρωμένου: έχει αποφασίσει ο Θεός εκ των προτέρων ποιές ψυχές θα σωθούν και ποιές θα καταδικαστούν; Αυτό είναι ένα βαρυσήμαντο πρόβλημα για τις Χριστιανικές θρησκείες. Αυτό που αντιτίθεται στην ελεύθερη βούληση δεν είναι ο Ντετερμινισμός, αλλά η παντογνωσία και η πανταχού παρουσία του Θεού. Η άρνηση του πεπρωμένου μοιάζει να περιορίζει τις δυνάμεις του Παντοδύναμου, ομως η αποδοχή του κάνει μάταιη κάθε ηθική προσπάθεια. Το δόγμα του πεπρωμένου υποστηρίχθηκε από τον Άγιο Αυγουστίνο (354-430), τον Άγιο Θωμά (1225-1274), τον προτεστάντη μεταρρυθμιστή Ιωάννη Καλβίνο (1509-1564) και από τους ιανσενιστές* του δέκατου έβδομου αιώνα (*Ιανσενισμός : αίρεση του 17ου αιώνα. Το δόγμα του Ιανσενισμού προήλθε από τον Jansenious και ιδιαίτερα από το έργο του ''Αυγουστίνος''. Τείνει να περιορίσει την ελευθερία του ατόμου ξεκινώντας από την αρχή ότι η ''χάρις'' δίνεται σε μερικούς ανθρώπους από την γέννησή τους, ενώ σε άλλους δεν δίνεται). Η Καθολική εκκλησία, επίσημα, ήταν προσεχτική και πάντοτε απρόθυμη να εγκρίνει σκληροπυρηνικές θεωρίες για το πεπρωμένο. Και σήμερα, οι συζητήσεις για το πεπρωμένο, που άλλοτε ήταν τόσο βασικές στη ζωή των διανοούμενων, απομακρύνονται σιγά σιγά στο παρελθόν. Ο χρόνος σκεπάζει με τη στάχτη της λήθης τις πολλές χιλιάδες σελίδες συζητήσεων του λατινικού μεσαίωνα. Τα παλιά προβλήματα δεν έχουν λυθεί, αλλά σιγά σιγά χάνουν το νόημα τους, ξεχνιούνται, εξαφανίζονται.
Οι δικές μου απόψεις για την ελεύθερη βούληση συνδέονται στενά με το πρόβλημα της υπολογισιμότητας, που πρόκειται να εξετάσουμε σε επόμενα κεφάλαια. Για να εστιάζω στο ερώτημα, μου αρέσει να σκέφτομαι το παράδοξο κάποιου (ενός προφήτη) ο οποίος χρησιμοποιεί τον Ντετερμινισμό των φυσικών νόμων για να προβλέψει το μέλλον και στη συνέχεια χρησιμοποιεί την ελεύθερη βούληση για να αντικρούσει τις προβλέψεις. Το παράδοξο είναι ιδιαίτερα έντονο στις ιστορίες επιστημονικής φαντασίας, στις οποίες υπάρχουν προφήτες ικανοί να κάνουν απίστευτα ακριβείς προβλέψεις (θυμηθείτε το Dune του Frank Herbert και το Foundation του Isaak Asimov). Πως μπορούμε να χειριστούμε αυτό το παράδοξο; Θα μπορούσαμε να εγκαταλείψουμε είτε τον Ντετερμινισμό είτε την ελεύθερη βούληση, αλλά υπάρχει ένα τρίτο ενδεχόμενο : θα μπορούσαμε να εξετάσουμε τη δυνατότητα οποιουδήποτε προφήτη να κάνει αυτή τη δουλειά τόσο καλά ώστε να εμφανιστεί το παράδοξο. Ας σημειώσουμε ότι αν ένας προφήτης θέλει να δημιουργήσει ένα παράδοξο εκβιάζοντας προγνώσεις για κάποιο συγκεκριμένο σύστημα, τότε ο ίδιος θα πρέπει να είναι μέρος του συστήματος που θα βρίσκεται υπό εξέταση. Αυτό συνεπάγεται ότι το σύστημα θα είναι ίσως αρκετά πολύπλοκο. Αλλά τότε, η ακριβής πρόβλεψη του μέλλοντος του συστήματος απαιτεί πιθανότατα τεράστια υπολογιστική ισχύ αλλά και το εγχείρημα μπορεί εύκολα να υπερβεί τις ικανότητες του προφήτη μας. Αυτό είναι ένα κάπως χαλαρό επιχείρημα πάνω σε ένα χαλαρά διατυπωμένο πρόβλημα, αλλά νομίζω ότι προσδιορίζει το λόγο, ή έναν από τους λόγους, για τους οποίους δεν μπορούμε να ελέγξουμε το μέλλον. Η κατάσταση είναι παρόμοια μ' αυτήν του θεωρήματος μη πληρότητας του Godel. Και στην περίπτωση του θεωρήματος, η θεώρηση ενός παράδοξου οδηγεί σε μια απόδειξη ότι το αληθές ή το ψευδές μερικών προτάσεων δεν μπορεί να διαπιστωθεί, επειδή ένα τέτοιο εγχείρημα θα ήταν ακατόρθωτα μεγάλο. Με λίγα λόγια αυτό που επιτρέπει στην ελεύθερη βούλησή μας ν' αποτελεί μια λογική έννοια είναι η πολυπλοκότητα του Σύμπαντος ή, για περισσότερη ακρίβεια, η πολυπλοκότητα του εαυτού μας.
Οι δικές μου απόψεις για την ελεύθερη βούληση συνδέονται στενά με το πρόβλημα της υπολογισιμότητας, που πρόκειται να εξετάσουμε σε επόμενα κεφάλαια. Για να εστιάζω στο ερώτημα, μου αρέσει να σκέφτομαι το παράδοξο κάποιου (ενός προφήτη) ο οποίος χρησιμοποιεί τον Ντετερμινισμό των φυσικών νόμων για να προβλέψει το μέλλον και στη συνέχεια χρησιμοποιεί την ελεύθερη βούληση για να αντικρούσει τις προβλέψεις. Το παράδοξο είναι ιδιαίτερα έντονο στις ιστορίες επιστημονικής φαντασίας, στις οποίες υπάρχουν προφήτες ικανοί να κάνουν απίστευτα ακριβείς προβλέψεις (θυμηθείτε το Dune του Frank Herbert και το Foundation του Isaak Asimov). Πως μπορούμε να χειριστούμε αυτό το παράδοξο; Θα μπορούσαμε να εγκαταλείψουμε είτε τον Ντετερμινισμό είτε την ελεύθερη βούληση, αλλά υπάρχει ένα τρίτο ενδεχόμενο : θα μπορούσαμε να εξετάσουμε τη δυνατότητα οποιουδήποτε προφήτη να κάνει αυτή τη δουλειά τόσο καλά ώστε να εμφανιστεί το παράδοξο. Ας σημειώσουμε ότι αν ένας προφήτης θέλει να δημιουργήσει ένα παράδοξο εκβιάζοντας προγνώσεις για κάποιο συγκεκριμένο σύστημα, τότε ο ίδιος θα πρέπει να είναι μέρος του συστήματος που θα βρίσκεται υπό εξέταση. Αυτό συνεπάγεται ότι το σύστημα θα είναι ίσως αρκετά πολύπλοκο. Αλλά τότε, η ακριβής πρόβλεψη του μέλλοντος του συστήματος απαιτεί πιθανότατα τεράστια υπολογιστική ισχύ αλλά και το εγχείρημα μπορεί εύκολα να υπερβεί τις ικανότητες του προφήτη μας. Αυτό είναι ένα κάπως χαλαρό επιχείρημα πάνω σε ένα χαλαρά διατυπωμένο πρόβλημα, αλλά νομίζω ότι προσδιορίζει το λόγο, ή έναν από τους λόγους, για τους οποίους δεν μπορούμε να ελέγξουμε το μέλλον. Η κατάσταση είναι παρόμοια μ' αυτήν του θεωρήματος μη πληρότητας του Godel. Και στην περίπτωση του θεωρήματος, η θεώρηση ενός παράδοξου οδηγεί σε μια απόδειξη ότι το αληθές ή το ψευδές μερικών προτάσεων δεν μπορεί να διαπιστωθεί, επειδή ένα τέτοιο εγχείρημα θα ήταν ακατόρθωτα μεγάλο. Με λίγα λόγια αυτό που επιτρέπει στην ελεύθερη βούλησή μας ν' αποτελεί μια λογική έννοια είναι η πολυπλοκότητα του Σύμπαντος ή, για περισσότερη ακρίβεια, η πολυπλοκότητα του εαυτού μας.
Πηγή : ''ΤΥΧΗ ΚΑΙ ΧΑΟΣ'', David Ruelle, εκδόσεις ΤΡΑΥΛΟΣ, δεύτερη έκδοση, σελ. 49-55
